چگونه عربی را صد بزنیم؟
برنامه ریزان درسی به هنگام تدوین برنامه‌هایشان تلاش می‌کنند تا رویکرد تألیف کتاب جدید و نیز روش‌های تدریس مورد انتظار خود را تبیین کنند؛ اما گاهی نتایج ارزشیابی از برنامه‌های درسی مختلف، نشان‌دهنده فاصلة ميان برنامۀ قصد شده و برنامۀ اجرا شده است. یکی از اسنادی که در این باره می‌تواند تا حدودی فاصلۀ میان نظر و عمل تربیتی را در نظام آموزشی بکاهد کتاب «راهنمای معلم» است.در نظام آموزشی ایران، معلمان برای تدریس عموماً به کتاب درسی متکی هستند و به پیروی از محتوای عرضه‌شده قناعت می‌کنند و کمتر دربارۀ شیوه‌های تدریس و یادگیری و امکان تعدیل محتوای کتاب درسی و مطابقت آن با نیازهای دانش‌آموزان می‌اندیشند. گاهی حتی برخی به کتابی که خودشان در دورۀ دانش‌آموزی خوانده‌اند یا کتابی که قبلاً تدریس داشته‌اند وفادار می‌مانند. برای برخی معلمان بسیار سخت است که شیوۀ تدریس خود را تغییر دهند این گروه اندک، هرچه را قبلاً آموخته‌اند درست می‌دانند و حاضر به دست برداشتن از شیوه‌های منسوخ نیستند. هنوز دبیرانی هستند که درس عربی را فقط صرف فعل ماضی، مضارع، امرونهی و صرف ضمایر و اسماء اشاره و … می‌دانند. برای این گروه مهارت‌های شنیدن، خواندن و سخن گفتن بی‌معناست: زیرا درگذشته، خودشان نیز این‌گونه آموزش دیده‌اند. با تغییر رویکرد کتاب‌های درسی عربی به‌صورت «پرورش مهارت‌های چهارگانۀ زبانی به‌منظور فهم بهتر قرآن و متون دینی و زبان و ادبیات فارسی» بسیاری از دبیران تاکنون در دورۀ اول متوسطه در پی دانش‌افزایی خویش برآمده‌اند.برخی دبیران فرصت انتخاب و تنظيم فعالانۀ محتوا را ندارند و به شکل طبیعی به افزایش ظرفیت‌های حرفه‌ای خود برای مداخله به هنگام و تأثیرگذار نیازی حس نمی‌کنند.آگاهی از رویکرد و شیوه‌های تدریس کتاب نو نگاشت، لازم است. تدریس بدون اطلاع داشتن از اهداف کتاب درسی، موفق نیست.
فلسفۀ آموزش عربی در ایران چیست؟
در اصل شانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران این‌گونه آمده است:«از آنجا که زبان قرآن و علوم و معارف اسلامی عربی است و ادبیات فارسی کاملاً با آن آمیخته است؛ این زبان باید پس از دورۀ ابتدایی تا پایان دورۀ متوسطه در همۀ کلاس‌ها و در همۀ رشته‌ها تدریس شود».در «برنامۀ درسی ملی» در مورد قلمرو حوزۀ درس عربی چنین آمده است:«… آشنایی با زبان عربی و مشخصاً مهارت‌های چهارگانۀ زبانی، یعنی خواندن، گوش کردن، نوشتن و سخن گفتن در این حوزه به میزانی است که دانش‌آموز را در درک معنای آیات قرآن کریم، کلام معصومین و متون دینی و فرهنگ اسلامی کمک کند و در تقویت زبان فارسی او مؤثر باشد.»در برنامۀ درسی عربی نیز دربارۀ رویکرد و شیوۀ نگارش کتاب درسی آموزش زبان عربی چنین آمده است:- رویکرد «پرورش مهارت‌های زبانی برای فهم عبارات و متون اسلامی و کمک به فهم بهتر زبان و ادبیات فارسی» و حاکمیت بخشی درک مطلب، کاربرد واژگان و متن محوری به‌جای قاعده محوری.
- کاستن از حجم قواعد و چشم‌پوشی از قواعدی که امکان نادیده گرفتن آنها در این فرایند آسیبی به رویکرد فهم عبارت و متن وارد نمی‌سازد؛ در عوض توجه بیشتر به متن و واژگان پرکاربرد و کلیدی.
شایستگی موردنظر برنامۀ درسی عربی از دانش‌آموزان:
برنامۀ درسی زبان عربی انتظار دارد دانش‌آموزان بتوانند در پایان دورۀ اول متوسطه به فهم عبارات کوتاه و سادۀ به‌کاررفته در متون دینی و ادبی و در پایان دورۀ دوم متوسطه به فهم ساختارها و متونی با گستردگی بیشتر نسبت به دورۀ اول متوسطه دست یابند. دانش‌آموز در دورۀ اول متوسطه حدود ۸۲۰ واژۀ پرکاربرد زبان عربی را یاد می‌گیرد. با احتساب جمع‌های مکثر، تعداد واژگان حدود ۸۵۰ واژه است. این واژه‌ها علاوه بر اینکه در زبان عربی پربسامد هستند در متون دینی و ادبی ما نیز کاربرد فراوان دارند. کلمات به‌کاررفته در کتاب‌های عربی هفتم تا دهم پرکاربردترین واژگان زبان عربی است که در قرآن، حدیث، روایات و زبان و ادبیات فارسی بسیار به‌کاررفته‌اند.در کتاب عربی زبان قرآن (۱) حدود 3۵۰ کلمه پرکاربرد به‌کاررفته است و افزون بر آن نزدیک به ۸۵۰ واژه کتاب‌های عربی پیشین نیز در کتاب دهم تکرار شده‌اند؛ پس درواقع هدف این کتاب، آموزش حدود ۱۲۰۰ واژۀ پربسامد زبان عربی است. حدود ۵۵۰ واژه از ۸۵۰ واژۀ سه کتاب دورۀ اول متوسطه کاربرد قرآنی دارند. در دورۀ دوم متوسطه نیز چنین است.راهبردهای یاددهی- یادگیری باید بتواند بستر شایسته را برای برآوردن اهداف برنامۀ درسی و تربیتی در راستای شکوفایی فطرت توحیدی و دستیابی به مراتبی از «حیات طیبه» فراهم کند. برای اجرای این مهم افزون بر اصول ناظر بر برنامه‌های درسی و تربیتی، اصول حاکم بر انتخاب راهبردهای یاددهی- یادگیری به شرح زیر خواهد بود:1- امکان درک و تفسیر پدیده‌ها؛ وقایع و روابط را در موقعیت‌های واقعی زندگی تدارک ببیند، (بند ۹ برنامۀ درسی ملی جمهوری اسلامی ایران) طوری که شرایط را برای درک و تصمیم‌گیری در مورد مسائلی که دانش‌آموزان در موقعیت‌های مختلف با آن مواجه می‌شوند با رعایت نظام معیار اسلامی فراهم کند.2- انگیزۀ دانش‌آموزان را از طریق کاوشگری در تلاش مداوم برای یافتن پاسخ پرسش‌هایی دربارۀ پدیده‌ها وقایع و روابط آنها شکوفا و تقویت کند.3- امکان درک و تفسیر قوانین کلی حاکم بر هستی و رابطه‌های علت و معلولی یا وابستگی پدیده‌ها را همراه با افزایش بصیرت در دانش‌آموزان فراهم کند.4- فرصت‌هایی را تدارک ببیند که شایستگی‌های کسب‌شده در فواصل زمانی توسط دانش‌آموز مرور و تصمیماتی برای تعدیل، بازنگری با ادامۀ مسیر یادگیری توسط او اخذ شود.5- فرصت لازم برای پیوند نظر و عمل، تلفیق دانش و تجربیات پیشین با یادگیری‌های جدید را به‌صورت یکپارچه و معنادار به‌منظور تحقق ظرفیت‌های وجودی دانش‌آموزان و توسعۀ شایستگی‌ها فراهم کند.6- با بهره‌مندی فزون‌تر از روش‌های فعال، خلاق و تعالی‌بخش و با سازماندهی نوآورانه و خلاق فرایند جمع‌آوری و انباشت حقایق، زمینۀ ساختن علم و معرفت را فراهم نماید.7- صرفاً به انتقال دانش محدود نشده است، بلکه زمینه تولید علم از سوی دانش‌آموزان را با تأکید بر مشارکت آنان در مفهوم، تدارک ببیند.8- زمينۀ تعامل مؤثر دانش‌آموزان را با معلم، همسالان و انواع محیط‌های یادگیری فراهم کند.9- زمینۀ بهره‌گیری هوشمندانه از فناوری‌های نوین آموزشی را فراهم نماید و استفاده از آنها را با نگاه تقویتی و تکمیلی با توانمندسازی نه نگاه جایگزینی و واگذاری دنبال کند.اصول یاددهی- یادگیری در درس عربی پایه دهم به‌گونه‌ای سامان داده میشود که:1- آموزش به‌صورت فعال و با مشارکت گروهی دانش‌آموزان اجرا شود.2- چگونه آموختن و چگونه اندیشیدن و چگونه به حل مسئله پرداختن به دانش‌آموز، آموزش داده شود.3- معلم برای اطمینان یافتن نسبت به اعتبار فرایند یاددهی- یادگیری افزون بر ارزشیابی دانش‌آموزان نسبت به ارزشیابی از فعالیت‌های خود مبادرت ورزد.4- آموزش زبان عربی با هدف پرورش مهارت‌های زبانی صورت می‌گیرد. در این میان نقش ترجمه و فهم عبارات و متون برجسته می‌گردد. در کتاب عربی دهم هدف این است که دانش‌آموز درست بخواند و معنای فارسی عبارات عربی را بفهمد.تذکر مهم: در جدول وسعت و توالی، هر جا سخن از قواعد آمده است؛ قاعده محض موردنظر نیست، بلکه هدف این است که با مطالعۀ آن نکته فهم زبان حاصل گردد.5- در شیوه‌های نوین آموزش عربی به مهارت خواندن، شنیدن و فهمیدن توجه بیشتر میشود.6- سنجش مهارت‌های زبانی بر این مبنا صورت می‌گیرد:روان‌خوانی، ترجمه عبارات از عربی به فارسی، یادگیری عبارات و مصطلحات پربسامد و مهم زبان عربی برای تقویت مهارت سخن گفتن (به‌صورت پرسش و پاسخ میان دبیر و دانش‌آموز یا در میان دانش‌آموزان) در مورد مهارت نوشتن از آنجا که الفبای فارسی و عربی تقریباً یکی است، ارجاع به وجوه تمایز و اختلافات املایی کفایت میکند.ترجمه: نظر به‌جایگاه ارزشمند ترجمه در آموزش زبان عربی شایسته است از الگوها و شیوه‌هایی کارساز برای آموزش ترجمه بهره گرفته شود. گاهی استفاده از زبان فارسی در تفهیم فنون ترجمه کارآمد است؛ مانند تطبیق انواع فعل در دو زبان، به همین منظور بخش فن ترجمه به‌منظور آموزش مفاهیم بنیادین فنون ترجمه در کتب درسی آمده است. در همین کتاب منابع تخصصی زبان و ادبیات عربی معرفی شده‌اند.قواعد: قواعد کاربردی به‌عنوان اصلی اساسی موردتوجه برنامه ریزان، مؤلفان و معلمان قرار می‌گیرد. در یادگیری هر زبانی آموزش قواعد لازم است. در کتاب‌های درسی ایران به این نکته کمتر توجه شده است که آنچه یک دانش‌آموز عرب در زمینه قواعد نیاز دارد با نیاز یک دانش‌آموز ایرانی فرق دارد. توجه به قواعد کاربردی و یافتن شاهد از متن مورد تأکید است. در این باره شایسته و بایسته است که:- از تأکید بر حفظ قواعد پرهیز گردد؛ در آموزش عربی طرح چنین سؤالی در امتحان نادرست است ماضی استمراری را تعریف کنید سؤال درست این است که ترجمه این عبارت خواسته شود: (كانَ أَخي يُساعِدُ زُمَلاءَهُ أَيَّامَ الْمَدرَسَةِ). وقتی که دانش‌آموز بتواند این جمله را ترجمه کند معنایش این است که معادل ماضی استمراری را در عربی شناخته است.
- الگوی دانش‌آموز محور انتخاب گردد؛ تدریس متکلم وحده در آموزش زبان نادرست است.
- بر روش‌های اکتشافی و پرسش و پاسخ در این بخش در یادگیری تأکید شود؛ آنچه را دانش‌آموز با راهنمایی معلم دریابد و خودش پی ببرد سپس تمرین کند، برایش ملکه ذهن میشود.
- به آموخته‌های پیشین دانش‌آموزان توجه گردد. دبیری که از ۸۵۰ کلمۀ دورۀ اول متوسطه بی‌اطلاع است و نمی‌داند که فراگیر قبلاً چه قواعدی را خوانده است در تدریس با دشواری روبه‌رو میشود.
- قواعد عربی به دستور زبان فارسی پیوند بخورد و آموزش قواعد برای فهم بهتر بومی‌سازی شود؛ برای نمونه، وقتی می‌خواهیم فعل مجهول (کُتِبَ و يُكُتَبُ) را آموزش دهیم، بدیهی است که نخست باید فعل مجهول فارسی (نوشته شد و نوشته میشود) را تفهیم کرد.
- کتاب‌های عربی پایه‌های هفتم تا نهم را تدریس یا به‌دقت مطالعه و بررسی کرده باشد؛ دبیری که بدون اطلاع یافتن از محتوای کتاب‌های متوسطه اول تدریس کند، بی‌شک ناموفق است.
- دورۀ آموزشی توجیهی ضمن خدمت این کتاب را گذرانده باشد؛ این دوره برای همۀ دبیران کشور برگزار می‌گردد، علاوه بر آن کارشناسان گروه عربی دفتر تألیف در همایش‌های دبیران عربی سراسر کشور حضور خواهند یافت؛ تا از نزدیک پاسخگوی دبیران باشند. (امکان دارد این دوره غیرحضوری برگزار گردد.)
- کتاب معلم (راهنمای تدریس و ارزشیابی) را با دقت کافی مطالعه کرده باشد.
شورای تألیف کتاب‌های درسی عربی
شورای تألیف کتاب‌های درسی عربی، شامل گروهی از استادان دانشگاه و معلمان هستند؛ اعضای شورا در تألیف کتاب حاضر از تجربیات کتاب‌های عربی پیشین بهره گرفته‌اند و جا دارد که از زحمات پیشینیان قدردانی گردد.رویکرد برنامۀ درسی عربی براساس برنامه درسی ملی این است:«پرورش مهارت‌های زبانی به‌منظور تقویت فهم قرآن و متون دینی و کمک به زبان و ادبیات فارسی» این کتاب با توجه به مصوبات اسناد بالادستی «قانون اساسی»، «برنامه درسی ملی» و «راهنمای برنامه درسی» نوشته شده است.برنامۀ درسی ملی، مهم‌ترین سند برای تألیف کتاب‌های درسی است؛ راهنمای برنامۀ درسی عربی نیز نقشۀ راه برای تألیف تمام کتاب‌های درسی عربی است.در نگارش کتاب به تجربیات و الگوهای موفق و مناسب کتاب‌های عربی و کتاب‌های آموزش زبان دیگر کشورها توجه شده است.کلمات به کاررفته در کتاب‌های عربی هفتم تا دهم پرکاربردترین واژگان زبان عربی است که در قرآن، حدیث روایات و زبان و ادبیات فارسی بسیار به‌کاررفته‌اند.در این کتاب ٣٦٣ کلمۀ پرکاربرد به‌کاررفته است و افزون بر آن نزدیک به ۸۵۰ واژۀ کتاب‌های عربی هفتم، هشتم و نهم نیز در کتاب دهم تکرار شده‌اند؛ پس درواقع هدف آموزش حدود ۱۲۰۰ واژۀ پربسامد زبان عربی است.٥٥٢ واژه از ۸۵۰ واژۀ سه کتاب دورۀ اول متوسطه کاربرد قرآنی داشتند. در سه کتاب دورۀ دوم متوسطه نیز چنین خواهد شد.تصاویر، عبارات و متون کتاب به ابعاد تربیتی و فرهنگی توجه دارند.مکالمه هدف اصلی این کتاب نیست. هدف اصلی فهم متن به‌ویژه فهم قرآن کریم و نیز متون دینی همانند احادیث، دعاها و متون ادب فارسی آمیخته با واژگان عربی است.مهم‌ترین تأکیدات دربارۀ شیوۀ تدریس و ارزشیابی کتاب عربی:
رعایت این تأکیدات در آزمون سراسری و مسابقات علمی، امتحان نوبت اول و دوم و کتاب‌های کمک‌آموزشی الزامی است. این نوشته برای سازمان سنجش به‌منزله بخشنامۀ رسمی است. شایسته است دبیرخانه درس عربی و گروه‌های آموزشی سؤالات آزمون سراسری را نقد و بررسی کنند و در صورت وجود اشکال مراتب را به سازمان سنجش اطلاع دهند.- کتاب عربی پایۀ دهم در هشت درس تنظیم شده است؛ هر درس را می‌توان در سه جلسۀ آموزشی تدریس کرد. سال تحصیلی حدود ۳۰ جلسۀ آموزشی دارد. از مهر تا اسفند با حذف دو هفته امتحانات دی‌ماه ۲۲ جلسه است. دو هفته دوم فروردین و نیز ماه اردیبهشت نیز ٦ جلسه است. از طرفی ماه‌های مهر تا بهمن ۳۰ روزه و دو ماه فروردین و اردیبهشت نیز ۳۱ روزه‌اند؛ لذا ۱۲ روز، یعنی ۲ جلسه دیگر افزوده میشود. به عبارت ساده‌تر وقتی‌که به تقویم نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که یکی از روزهای هفته، پنج بار تکرار شده است. خلاصه کلام تعداد جلسات سال تحصیلی بر مبنای زنگ‌های متعارف ۹۰ دقیقه‌ای ۳۰ جلسه است. کتاب بر مبنای ٢٤ جلسه است.
- دانش‌آموز پایۀ دهم در کتاب‌های عربی پایه‌های هفتم تا نهم با این ساختارها آشنا شده است:
- هر چند درس اول دورۀ آموخته‌های پیشین است، اما به مصداق «الدرس حرفٌ و التكرار ألفٌ» در سایر درس‌ها نیز این مرور انجام شده است تا کم‌کم دانش‌آموز مطالب را بیاموزد. مطالب دو کتاب عربی مشترک و عربی علوم انسانی یکسان هستند. قسمت متفاوت این است که در کتاب انسانی نام صیغه‌ها طبق دستور زبان عربی ذکر شده است. در سه کتاب هفتم هشتم و نهم و نیز در کتاب عربی مشترک نام صیغه‌ها آموزش داده نشده است؛ همین که آموزش فعل و ضمیر در کتاب بومی‌سازی شده است یادگیری به بهترین شکل انجام شده و مطلوب نیز همین است. در رشتۀ انسانی و معارف بنا بر تخصصی بودن درس عربی نام صیغۀ افعال آموزش داده‌شده است.
- در درس دوم، عددها آموزش داده می‌شوند. در دورۀ اول متوسطه عددهای اصلی و ترتیبی تا ۱۲ آموزش داده‌شده‌اند. در این کتاب، عددهای اصلی از یک تا صد و عددهای ترتیبی از یکم تا بیستم آموزش داده خواهد شد. مباحث مطابقت عدد و محدود و ویژگی‌های معدود جزء اهداف آموزشی کتاب نیست. در متون و عبارات کتاب این مطابقت‌ها وجود دارد و دانش‌آموز با دقت در آنها می‌تواند این ظرافت‌ها را کشف کند، اما ارزشیابی از آنها مدنظر نیست. شاید گفته شود یک تا صد زیاد است، اما این‌طور نیست. سیزده تا نوزده همان سه تا نه است که جزء عَشَرَ افزوده‌شده است. (خمسة و خمسة عشر) و عقود سی تا نود نیز با عددهای سه تا نه بسیار همانندی دارد. (خمسة و خمسون).
- دانش‌آموزان در دورۀ اول متوسطه با هر دو فعل مجرّد و مزید در کتاب درسی درون متن و عبارت آشنا شده‌اند؛ هر چند در تمرینات فقط با صرف فعل‌های ثلاثی مجرد صحیح و سالم روبه‌رو شده‌اند فعل‌های مزید و حتی فعل‌های مهموز، مضاعف و معتل نیز در کتاب به‌کاررفته است؛ مانند آمَنَ، ابتَسَمَ، أَتَى أَجَابَ، أَحَبُ، احتَرَقَ اشتَرَى، أَصابَ، أَعطى، تَخَرْجَ، حاوَلَ، حَذَّرَ، زادَ و … در درس سوم و چهارم بدون ذکر اصطلاحات ثلاثی مجرد و مزید این فعل‌ها بازآموزی شده‌اند. دانش‌آموز قبلاً با شناسه‌های فعل‌های ثلاثی مجرد آشنا شده است درواقع هدف آموزشی این دو درس این است که با استفاده از آموخته‌های سه سال اوّل با فعل‌هایی آشنا شود که «ماضی سوم شخص مفرد آنها بیش از سه حرف است نیازی به ذکر اصطلاحات ثلاثی مجرد و مزید نیست؛
- در درس پنجم جملۀ اسمیّه و فعليّه تدریس میشود. هدف شناخت اجزای جمله یعنی فعل فاعل مفعول به مبتدا و خبر است؛ اما قرار دادن اعراب كلمات هدف نیست. هدف این است که دانش‌آموز با کمک شناخت اجزای جمله بتواند معنای عبارات را بهتر بفهمد. دانش‌آموز قرار نیست که به زبان عربی سخنرانی کند، مقاله بنویسد یا شعر بگوید دانستن این ظرافت‌های زبانی برای معلم عربی طلبه حوزه علمیه دانشجوی الهیات و افراد علاقه‌مند به زبان عربی لازم است ولی در رشته‌های ریاضی تجربی و فنی نیازی به این مهارت زبانی نیست زیرا درس عربی در این رشته‌ها اختصاصی نیست اگر دانش‌آموزی کنجکاوی کرد و علاقه‌مند به دانستن دلیل و اطلاعاتی در این زمینه بود می‌توان برای همان دانش‌آموز توضیحات لازم را ارائه کرد. فرق کتاب مشترک عربی زبان قرآن (۱) و عربی زبان قرآن (۱) تخصصی این است که در کتاب تخصصی فقط گفتن المحل الإعرابي کافی نیست دانش‌آموز باید اعراب رفع نصب، جر و جزم را هم ذکر کند؛ مثلاً در کتاب مشترک عربی زبان قرآن (۱) در جمله (سكوتُ اللِّسانِ سلامةُ الإنسانِ). کافی است دانش‌آموز بگوید سلامةٌ خبر است، ولی در عربی زبان قرآن (۱) تخصصی باید بگوید سلامةٌ خبر و مرفوع به ضمه است.
- در درس ششم فعل مجهول (الفعلُ المجهولُ فاعِلُهُ) تدریس میشود؛ هدف این است که دانش‌آموز جمله‌های دارای فعل مجهول را درست معنا کند؛ تبدیل جملة دارای فعل معلوم به مجهول و برعکس نیز هدف نیست. مبحث نایب فاعل و اینکه مرفوع است و تطابق نایب فاعل و فعل مجهول جزء اهداف آموزشی عربی مشترک زبان قرآن (۱) نیست. دانش‌آموز باید با دیدن عبارتی مانند: تُعرَفُ الأَشياءُ بِأضدادِها. آن را درست ترجمه کند و بداند که تُعْرَفُ مجهول است و تَعرِفُ معلوم است.
- در درس هفتم معانی حروف جر آموزش داده میشود. دانش‌آموز باید حروف جر و جار و مجرور را در جمله تشخیص دهد؛ اما نیازی به دانستن علائم اعرابی جر نیست؛ ولی در عربی رشته‌های انسانی و معارف تشخیص این علائم لازم است.
- در درس هشتم مهم‌ترین وزن‌های اسم‌های مشتق تدریس می‌گردد. ساخت مشتقّات مدّ نظر نیست. فقط شناخت نوع آنها و دانستن معنایشان مطلوب است. تشخیص جامد از مشتق در کتاب آموزش داده نشده و در آزمون‌ها طرح نمی‌شود. تشخیص مواردی مانند اینکه استخدام جامد است و حَسن مشتق دانش‌آموزان را سردرگم میکند.
- در تدریس واژگان جدید می‌توان از کتاب گویا استفاده کرد.
- در طرّاحی سؤال درک مطلب در آزمون سراسری و آزمون‌های مدرسه از متون کتاب استفاده میشود؛ در صورتی که متنی غیر از کتاب درسی طرح میشود، باید واژه‌ای خارج از واژگان انتهای کتاب نداشته باشد و بااینکه ترجمۀ فارسی آنها ارائه شود. طرح سؤال درک مطلب کار بسیار سختی است. شاید در نگاه اول، کاری بسیار ساده باشد. طرح درک مطلب درواقع نوعی سهل و ممتنع است. طراحی متنی که واژگان و ساختار آن بر اساس آموخته‌های دانش‌آموز باشد و قابلیت طرح سؤال با کلماتی مانند متی، كيف، هل، أ، أين، لماذا، لِمَن، مَن، مِمَّن، بِمَ و … داشته باشد کاری دشوار است. البته پاسخ دادن برای دانش‌آموز آسان است.
- صورت سؤال به زبان عربی است؛ اما شایسته نیست واژگانی در آن باشد که دانش‌آموز نخوانده باشد.
- مضارع و مصدر فعل‌های ثلاثی مزید چون قیاسیاند و برخی فعل‌های ثلاثی مجرد که مصدرشان در کتاب درسی و یا در زبان فارسی به‌کاررفته، در واژه نامۀ کتاب آورده شده است؛ اما طرح سؤال امتحانی، یا آزمون سراسری از آنها هدف نیست.
- نیازی به ارائۀ جزوۀ مکمّل قواعد به دانش‌آموز نیست. هرچه لازم بوده در کتاب آمده است، یا در سال‌های بعد خواهد آمد. متأسفانه به‌محض اینکه در مدرسه ای یک ساعت اضافه بر سازمان به برخی دبیران داده میشود، سراغ قواعد می روند؛ آن هم قواعد سال‌های بعد، با قواعدی که برای دانش‌آموز کاربردی ندارد.
- پژوهش‌های انتهای هر درس، نمایش، سرود، ترجمۀ تصویری و داستان‌نویسی کار عملی در درس عربی محسوب میشود. مدرسه‌هایی که وقت اضافه دارند، یا دانش‌آموزان خاص ثبت‌نام کرده‌اند، می‌توانند به‌عنوان فوق‌برنامه در چنین زمینه‌هایی دانش‌آموز را فعّال کنند. نمرۀ این بخش را در نوبت اول یا مستمر می‌توان تأثیر داد.
- تحلیل صرفی و اعراب و قرار دادن اعراب از اهداف کتاب درسی نیست.
- در هر آزمونی مترادف و متضاد در محدودۀ تمرینات سه کتاب متوسطه اول و کتاب حاضر است.
- آموزش فعل و ضمیر در کتاب‌های متوسطه اول بومی‌سازی شده و براساس دستور زبان فارسی و به شکل (من، تو، او، ما، شما، ایشان) است. سبک پیشین این‌گونه بود:
- هدف از دو بخش «بدانیم» و «فنّ ترجمه» کمک به فهم متن و عبارت است. دانش‌آموز این دو بخش را می‌آموزد تا به کمکشان درست بخواند، بشنود بفهمد و ترجمه کند. درواقع قواعد در خدمت فهم عبارت و متن است.
- تبدیل «مذکر به مؤنث» یا «مخاطب به غیر مخاطب» یا «جمع به غیر جمع» و موارد مشابه از اهداف این کتاب نیست و چنین سؤالاتی در آزمون‌ها نمی‌آید؛ مثال: این جمله را به مضارع تبدیل کنید:
- در امتحان معنای کلمات در جمله خواسته میشود. این شیوه مبنای منطقی دارد. معنای بسیاری از واژه‌ها در جمله بهتر آشکار میشود. افزون بر این، چنین کاری موجب تلطیف امتحان می‌گردد؛ همچنین این کار موجب میشود. که امتحان به‌نوعی آموزش نیز تبدیل شود. اصولاً هدف از امتحان کمک به آموزش است و نوعی آموزش را نیز در بر دارد.
- روخوانی‌های دانش‌آموز و فعالیت‌های او در بخش مکالمه در طول سال نمرۀ شفاهی دانش‌آموز را تشکیل می‌دهد که در امتحان نوبت اول و مستمر تأثیر داده میشود.
- در کتاب جای کافی برای نوشتن ترجمه و حل تمرین در نظر گرفته شده تا به دفتر تمرین نیازی نباشد؛ اما متن دروس جای کافی ندارد، می‌توان برای متون کتاب یک ورق در کتاب نهاد. از آنجا که الفبای ما عربی است؛ لذا نباید عربی را مانند درس انگلیسی دید. در انگلیسی نوشتن لازم است؛ زیرا الفبای آن فرق دارد و باید یادگیرنده آن را بیاموزد، ولی در عربی این‌گونه نیست.
- از همکاران ارجمند درخواست داریم تا با رویکرد دفتر تألیف همگام شوند؛ زیرا دانش‌آموزان با این شیوه از متوسطۀ اول به متوسطۀ دوم آمده‌اند و کتاب‌های عربی عمومی پایه‌های یازدهم و دوازدهم نیز ادامه و مکمل روش این کتاب خواهند بود. عدم هماهنگی با کتاب درسی فقط موجب آشفته کردن ذهن دانش‌آموز است و هیچ سودی ندارد.
- از دانش‌آموز بخواهیم بخش «سخنی با دانش‌آموز» را بخواند.
- می‌توان از دانش‌آموزان خواست تا داستان‌های کوتاه ترجمه کنند؛ سرود و نمایش اجرا کنند؛ عبارات ساده و کوتاه مانند سخنان حکمت‌آمیز و ابتسامات و مطالب علمی کوتاه ترجمه کنند فضا برای کارهای شاد مناسب است، ولی قاعده زدگی تدریس عربی همگان را جذب دستور زبان کرده است. واقعیت این است که آموزش قواعد در هر زبانی کاری ساده است، ولی تدریس متن محور کاری دشوار است. ارزشیابی از مطالب صرفی و نحوی آسان است ولی ارزشیابی از قرائت و مکالمه بسیار سخت است.
- سیاست تألیف در تمامی بخش‌های کتاب مبنی بر ساده‌سازی و جذابیت است؛ لذا بزرگ‌ترین مسئولیت معلم این است که با هنرمندی، کتاب را به ساده‌ترین روش به دانش‌آموز تدریس کند هنر معلم علاقه‌مند کردن دانش‌آموز به درس عربی است؛ باید در امتحانات از طراحی سؤالات معماگونه خودداری کرد آزمون‌های مدارس خاص و آزمون‌های طراحی‌شده توسط مؤسسات خصوصی زمینه انحراف از مسیر آموزش را فراهم می‌سازند اگر تدریس درس عربی و سایر دروس ساده باشد و پیچیدگی نداشته باشد؛ برخی سودجویان متضرر می‌گردند. آشفتگی وضعیت آموزش و سختی تمرینات و سؤالات امتحانی زمینه را برای بهره‌برداری برخی سودجویان فراهم و دانش‌آموزان را نیز از درس عربی گریزان می‌سازد.
- کار عملی در کتاب عربی، تهیۀ انواع کاردستی نیست؛ بلکه کارهایی مانند پژوهش، مکالمه، نمایش، سرود، ترجمۀ تصویری و داستان‌نویسی است؛ یعنی دانش‌آموز آموخته‌هایش را در قالب سخن گفتن یا نوشتن به نمایش بگذارد.
- این کتاب افزون بر اینکه مکمّل سه کتاب پیشین است؛ پشتیبان تثبیت واژگان و ساختار آموزش داده‌شده در پایۀ هفتم، هشتم و نهم نیز است. کتاب‌های سال‌های آینده نیز هر یک به نوبۀ خود مکمل کتاب پیش از خود هستند. به همین دلیل واژگان پایه‌های هفتم تا نهم دوباره در انتهای کتاب درسی به همراه واژگان پایۀ دهم آورده شده‌اند.
- از طرح سؤالاتی در زمینۀ «ترجمۀ فارسی به عربی» خودداری شود؛ زیرا از اهداف آموزشی عربی پایه‌های هفتم، هشتم، نهم و دهم نیست. دانش‌آموز باید بتواند جملۀ عربی را بخواند و ترجمه کند و البته قدرت تشخیص درست از نادرست را نیز داشته باشد. در این دو پایه از او «ساختن جملۀ عربی» خواسته نمی‌شود.
- در پاسخگویی به جملۀ استفهامی باید به پاسخ کوتاه بسنده شود. پاسخ کامل مدنظر نیست. هرچند اگر دانش‌آموز پاسخ بلند دهد بهتر است. برای نمونه، در پاسخ به چنین سؤالی «لِماذا تَدرُسُ؟» پاسخ «لِلنّجاح في الحَياة.» كافى است و نمرۀ کامل تعلق می‌گیرد. به عبارت دیگر لازم نیست چنین پاسخ داده شود: «أنا أَدرُسُ لِلنَّجاحِ فِي الحُياةِ.»
- هدف در آزمون شفاهی روخوانی، درست خواندن است. بدیهی است برگزاری آزمون شفاهی در یک روز امکان‌پذیر نیست. بنابراین، هرچه را دانش‌آموز در طول سال تحصیلی می‌خواند و مجموعۀ فعالیت‌های شفاهی او نمرۀ شفاهی‌اش را تشکیل می‌دهد. دانش‌آموز در آغاز در مهارت خواندن و شنیدن نیاز به تکرار و تمرین دارد و به‌تدریج این مهارت تقویت می‌گردد. لذا ملاک نمره دهی بهترین و آخرین وضعیت دانش‌آموز است.
- تجربه نشان داده است بیشتر کتاب‌های کار زمینۀ انحراف از مسیر صحیح آموزش و دور افتادن از اهداف آموزشی و آسیب رساندن به روند آموزش را فراهم می‌کنند. نداشتن کتاب کار از داشتن کتاب کاری نامناسب بهتر است. اگر معلمی کتاب کار تهیه کرد تأکید می‌کنیم که کلاس درس جای پرداختن به آن نیست و حل تمرینات آن در منزل باید صورت بگیرد. زمان اختصاص‌یافته به درس عربی (دو ساعت در هفته) برای تدریس این کتاب و حل تمرین‌های آن است؛ لذا اگر وقت اضافی داشت می‌تواند تمرینات کتاب کار را نیز حل کند در غیر این صورت، کتاب درسی نباید لطمه ببیند. گروه‌های آموزشی در این زمینه باید نقش فعال و ارشادی داشته باشند.
- ما ایمان داریم که کار اصلی را معلم انجام می‌دهد؛ لذا از همکاران ارجمند درخواست می‌کنیم تا با سیاست دفتر تألیف همگام شوند؛ زیرا به‌تدریج همۀ کتاب‌های سال‌های آینده نیز ادامه و مکمل این کتاب خواهند بود.
- روخوانی در کتاب‌های عربی اهمیت ویژه‌ای دارد. دانش‌آموز باید بتواند درست بخواند تا درست ترجمه کند. از آنجا که یکی از مهارت‌های چهارگانۀ زبانی «خواندن» است؛ لذا این بخش باید تقویت گردد. دانش‌آموزی می‌تواند معنای عبارت را بفهمد که درست بخواند. آهنگ بیان جمله‌های خبری، تعجّبی، پرسشی و امری با هم فرق دارد. روان‌خوانی اوج هنر دانش‌آموز در درس عربی است که در سایۀ تسلط نسبي او به زبان به دست می‌آید.
- شروع هر درس مانند کتاب عربی نهم مانند دو کتاب پیشین با واژگان جدید آن است. هدف از این کار ساده‌سازی آموزش است. هدف این نیست که دانش‌آموز قبل از شروع درس این واژه‌ها را حفظ کند حفظ واژه‌ها باید در طی خواندن متون و عبارات اتفاق بیفتد.
- مبنای گزینش آیات، احادیث و امثال به‌کاررفته در کتاب چند مورد بوده است: سادگی الفاظ، سادگی ساختار و مطابقت آن با آموزش کتاب درسی کاربری بر اساس نیازهای روز، تناسب با سطح درک و فهم دانش‌آموز نوجوان. دانش‌آموز باید بتواند در زندگی به هنگام نیاز به امثال‌وحکم خوانده‌شده استشهاد کند؛ مثلاً دربارۀ «پرحرفی» به این حدیث شریف از پیامبر اسلام (ص) استشهاد کند: اَلسُّكوتُ ذَهبٌ وَ الكَلامُ فِضَّةَ.
- در گزینش تصاویر این اصول رعایت شده است: برنامۀ درسی ملی، مسائل فرهنگی و تربیتی، دوری از تنش‌آفرینی، توجه به امور مهمی مانند ارزش‌های دینی، احترام به محیط‌زیست، میهن‌دوستی، به‌روز بودن تصاویر، ایجاد جذابیت در کتاب، شاد بودن موضوعات، علمی بودن آنها، زیبایی تصاویر با توجه به سن جوانی دانش‌آموزان و … .
- بخش أنوار القرآن برای کار در منزل است و اگر دبیر وقت کافی داشته باشد می‌تواند در کلاس نیز کار کند. در هر دو حالت از این بخش سؤال امتحان طرح خواهد شد. در بخش أنوار القرآن که فقط در کتاب عربی زبان قرآن آمده است تنها معنای کلماتی مدنظر است که زیر خط‌دار، یا دوگزینه‌ای هستند. به عبارت دیگر فقط معنای کلماتی مطلوب است که در انتهای کتاب در بخش المعجم آمده‌اند.
- دانش‌آموزان بسیاری از آموخته‌ها را بعد از دانش‌آموختگی از یاد خواهند برد، ولی خاطرات تلخ و شیرین ماندگارند. آنچه در تدریس بسیار مهم است برخوردهای درست، دلسوزانه و عالمانه است.
دیدگاهتان را بنویسید